Аллитерация деген емес пе?
Аллитерация — дауыссыз дыбыстардың немесе дауыссыз дыбыстармен басталатын сөздердің қайталануы арқылы әдеби тілдің көркемдігін арттыратын әдіс. Ассонанс сияқты, аллитерация да дыбыстық өрнектің бір түрі болып табылады және фонетикалық тәсілдер арқылы экспрессивтілікті жеткізуге қызмет етеді.
Термин латынның littera сөзінен шыққан, ол «әріп» деп аударылады. Оны алғаш рет итальяндық гуманист Джованни Понтано антикалық поэзияны талдаған кезде қолданған. Ол дауыссыз дыбыстардың қатарда қайталануын байқап, осы әдіске термин ойлап тапты. Кейбір ғалымдар аллитерацияны басқаша атады – мысалы, пароэмион, бірақ бұл ұғым ешқашан кеңінен қолданылмаған.
Бұл көркем сөз құралы ежелгі грек, көне ағылшын, көне норвег, көне исланд және басқа да өткен тілдердегі өлеңдерде кездеседі. Ал кейбір еуропалық және азиялық халықтардың – немістердің, шведтердің, қазақтардың, буряттардың поэзиясында тіпті ерекше аллитеративті өлең пайда болды. Мұндай шығарманың әр жолында белгілі бір дыбыстар қайталануы керек еді. Мысалы, Орта Азия халықтарының поэзиясында алғашқы сөздердің алғашқы буындарына екпін берілген.
Мысалы, М. Мақатаевтің “Дос болам десең” өлеңінде бастапқы сөздері “Дос” сөзінен басталады.
Дос болам десең,
Досыңды сыйла, қымбаттым!
Досыңа сонда,
Досыммен ғана қымбатпын.
Дос болам десең,
Мендегі доспен достасқын,
Сендегі доспен дос болып сонда тұрмақпын.
Аллитерация – қазақ мақал-мәтелдерінде де ұтымды қолданылатын тәсілдерінің бірі. Мақалдар құрылысында дыбыс үндестігі, бір дыбыс немесе бір сөзді бірнеше рет қайталау кездеседі.
Мысалы:
Жақсыға берсең асыңды,
Жақсы сыйлар басыңды.
Жаманға берсең асыңды,
Итке тастар басыңды
Аллитерацияны қолдану
Жарнама және бизнес
Қайталанатын дауыссыз дыбыстар назар аударады және жақсы есте қалады, сондықтан бизнесмендер өз компанияларының қызықты атауларын ойлап табу үшін аллитерацияны қолданады. Киткат шоколады, Китекет мысық тамағы, Chupa Chups және басқа брендтер әдеби құрылғының да коммерциялық әлеуеті бар екенін дәлелдейді.
Аллитерация компания немесе бренд атауларын ғана емес, сонымен қатар жарнамалық ұрандарды да тартымды және есте қаларлық етеді.
Дикция
Кейде аллитерациядағы дауыссыз дыбыстар айтылуы қиын тіркестерді құрайды. Егер сіз олардың айтылуын жүйелі түрде үйренсеңіз, дикцияңызды жақсы дамыта аласыз.
Фольклор
Аллитерация халық шығармашылығында жиі кездеседі. Мысалдар мақал-мәтелдерден, нақыл сөздерден, нақыл сөздерден, жырлардан кездеседі.
Түніменен түйіндік,
Таң атқанда тарандық.
Таң ағарып атқан соң,
Төңірек жаққа қарандық. (Махамбет, «Соғыс»)
Маңызды!
Аллитерация мәтінді эуфониялық, эмоционалды және есте сақтауды жеңілдетеді.
Аллитерацияны тым көп қолдану тітіркендіреді және мәтіннің мәнінен алшақтатады.
Диссонанттық комбинациялар – әсіресе қатарынан үш дауыссыз дыбыстан кейін – мәтінді түсінуді қиындатады.
Ұқсас терминдер
Тавтограмма мәтіндегі немесе оның жеке фрагментіндегі барлық сөздер бір әріптен басталатын әдеби құрал. Таутограмма қысқа өлеңмен де, көп бетті романмен де ұсынылуы мүмкін. Таутограмма аллитерацияның ерекше жағдайы ретінде қарастырылады.
Липограмма – бұл шығармада кез келген әріп әдейі пайдаланылмайтын әдеби құрылғы. Липограмма ешқандай мағынаға ие емес және ескертусіз оқырман оны байқамауы екіталай. Көбінесе липограммалар әдеби қабілеттерді дамыту және сөздік қорын кеңейту үшін қолданылады.
Аллитерация және ассонанс қайталанатын дауысты дыбыстардан тұратын әдеби құрал. Ассонанс ең алдымен поэзияға тән. Аллитерация мен ассонанс кейде бірін-бірі толықтыра алады.
Ашу деген – ағын су,
Алдын ашсаң, арқырар.
Ақыл деген – дария,
Алдын тоссаң, тоқырар. (Қазыбек би)
[…] Аллитерация – әдеби тілдің экспрессивтілігінің тағы бір құралы. Оны қолдану дыбысталуы ұқсас немесе бірдей дауыссыз дыбыстардың ырғақты қайталануына назар аударуға мүмкіндік береді. […]