Экология нені зерттейді
Осы мақаладан нені білесіз:
- экология дегеніміз не және экологтар кім екендерін;
- тірі заттар тіршілік ету ортасымен және өзара қалай байланысты;
- адам өзінің тіршілік ету ортасына қалай әсер етеді.
Экология дегеніміз не
Экология -бұл қоршаған ортадағы организмдер туралы ғылым. Бұл атау екі грек сөзінен шыққан: «экос» — үй, тұру және «логос» — ғылым.
Біздің планетамыздың Күн жүйесіндегі басқа планеталардан басты айырмашылығы-тіршіліктің болуы. Жердің барлық организмдері оның тірі қабығын-биосфераны құрайды.
Барлық тіршілік иелері көптеген көрінбейтін жіптермен жансыз табиғатпен және басқа организмдермен байланысады. Тірі организмдерді қоршап тұрған және оларға әсер ететін барлық нәрсе тіршілік ету ортасы деп аталады.
Экологияның төрт негізгі қағидасын 60-шы жылдары американдық биолог Б. Коммонер тұжырымдады. Олар былай дейді:
1.Барлығы бәрімен байланысты.
2.Барлығы бір жерге баруы керек.
3.Ештеңе бекер емес.
4.Табиғат бәрін жақсы біледі.
Эколог — организмдер мен олардың тіршілік ету ортасы арасындағы байланысты зерттейтін ғалым.
Жас экология үлкен және ескі биология ғылымынан «шықты». Өз кезегінде жаңа ғылым көптеген кіші ғылымдарды құра алды.
Біз олардың кем дегенде бірнешеуін тізімдейміз: өсімдіктер экологиясы, жануарлар экологиясы, дала экологиясы (шөлдер, тундралар, таулар, ормандар…), мұхит экологиясы, ғарыштық экология, атмосфералық экология, адам экологиясы, қала экологиясы, жаһандық экология.
Тіпті тұрақты бейнелі өрнектер пайда болды. Мысалы, «мәдениет экологиясы»,»жан экологиясы». Олар әлеуметтік ортаның адамның ішкі әлеміне зиянды әсерін атап өткісі келгенде қолданылады.
Қазіргі уақытта экология ең маңызды ғылымдардың біріне айналды, бірақ оның өркендеуі әлі алда.
Тірі организмдердің тіршілік ету ортасымен байланысы
Организмдер әртүрлі ортада өмір сүреді: жер-ауа, су, топырақ және организм. Әр орта өмір сүру жағдайымен ерекшеленеді: жарық, ылғалдылық, температура, оттегінің болуы.
Жер үсті — ауа ортасындағы организмдердің тіршілігі жер бетімен және ауамен байланысты: мұнда жарық пен ауа жеткілікті, температураның тәуліктік және маусымдық өзгерістері, бірақ ылғал аз.
Организмдер бұл тіршілік ету ортасына әр түрлі бейімделген: жануарлардың ұшуға арналған қанаттары немесе құрлықта қозғалатын аяқ-қолдары бар, дене жамылғысы оларды жоғары немесе төмен температурадан қорғайды, сезім мүшелері жақсы дамыған.
Өсімдіктер топырақтан минералды тұздар мен ылғал алуға мүмкіндік беретін тамырлар немесе негізгі қызметі тамақтану және тыныс алу болып табылатын жапырақтар сияқты құрлық-ауа ортасында өмір сүруге қажетті мүшелерді жақсы дамытады.
Су ортасы — бұл планетадағы ең үлкен тіршілік ету ортасы. Мұнда күн сәулесі жеткіліксіз және оттегі аз. Барлық дерлік тұрғындарда дененің жеңілдетілген пішіні, су астында қозғалу кезінде үйкеліс күшін азайту үшін денеде шырыш, жүзуге арналған құрылғылар: жүзгіштер, қанаттар немесе саусақтардың арасындағы мембраналар. Балықтар мен шаян тәрізділерге оттегінің жетіспеушілігі арнайы органды — желбезектерді толтыруға көмектеседі. Желбезектерде қан тамырларына оралған көптеген жұқа тақталар бар. Бұл пластиналар судан оттегін сіңіреді.
Топырақтың тіршілік ету ортасы — топырақ организмдерінің үйі: құрттар, шаяндар, меңдер, жәндіктер, бактериялар. Мұнда өсімдіктердің тамыры және саңырауқұлақтың маңызды бөлігі — мицелий орналасқан. Топырақ ортасында жарық жоқ және оттегі аз. Бұл ортада өмір сүретін жануарлардың көздері кішкентай немесе көру мүшелері мүлдем жоқ. Бірақ иіс жақсы дамыған. Топырақ ортасы өте тығыз, онда қозғалу қиын, сондықтан жануарлар тайғақ болады, мысалы,құрттар немесе тырнақтары бар қазу аяқ-қолдары, мысалы, моль, мылжың.
Тірі организмдердің бір-бірімен байланысы
Организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасының бірнеше түрі бар:
- бәсекелестік,
- жыртқыштық,
- паразитизм,
- өзара тиімді өмір сүру.
Бәсекелестік — тіршілік ету үшін бірдей ресурстар қажет болған кезде организмдер арасындағы экологиялық байланыстың бір түрі. Мысалы, көптеген өсімдіктер жарық пен ылғал үшін бір-бірімен күреседі, ал жыртқыш аңдар олжа үшін бәсекелеседі. Қасқыр да, түлкі де Қоянды жегісі келеді делік, бірақ олардың біреуі ғана жасай алады. Екіншісі өзіне жаңа олжа іздеуге мәжбүр болады.
Жыртқыштық — бір организм екіншісін жейтін экологиялық байланыстың бір түрі. Мысалы, инелік масаларды жейді, түлкі қояндарды жейді, гепард бөкендерді жейді.
Паразитизмде бір организм — паразит — екіншісін — хостты-қоректену немесе тіршілік ету ортасы ретінде пайдаланады. Паразитизмнің мысалдары: саңырауқұлақ саңырауқұлағы ағаштарды паразиттейді, паразиттік құрттар жануардың денесінде өмір сүреді.
Өзара тиімді өмір сүру кезінде организмдер бір-біріне пайда әкеледі. Мысалы, гермит қатерлі ісігі және актиния: актиния қатерлі ісіктерді шабуылдан қорғайды, оның орнына қозғалыс пен тағамға қол жеткізеді. Немесе өсімдікке су мен минералды тұздарды алуға көмектесетін саңырауқұлақты еске түсірейік, оның орнына ағаш оны қоректік заттармен қамтамасыз етеді.
Адамның тіршілік ету ортасымен өзара әрекеттесуі
Ежелгі заманнан бері адам табиғатпен байланысты болды және оның ресурстарын пайдаланды: жануарлар мен өсімдіктер оған тамақ пен киім берді, үңгірлер ауа-райынан қорғалды, ол тастардан алғашқы құралдар мен тұрмыстық заттарды жасады. Бірнеше мыңжылдықтар бойы адамдар табиғатқа үздіксіз әсер етеді, оны өзгертеді және өз қажеттіліктеріне бейімдейді. Жер бетінде жеті миллиардтан астам адам тұрады және барлығына тамақ, су, өмір сүретін орын, жарықтандыру және жылыту үшін энергия, әртүрлі жабдықтар мен көлік қажет. Адам әрекетінен туындаған және бүкіл планетаға әсер ететін проблемалар жаһандық экологиялық проблемалар деп аталады.
“Әр адам табиғаттың жай-күйіне жауап береді, сондықтан оған мұқият болу өте маңызды.”
