Көгілір көл, асқақ ән, ғұлама жылдар — мұндай жарқын бейнелер қиялды қызықтырады және жақсы есте қалады. Бұның бәрі эпитеттер! Қазақ тілінде қандай эпитеттер бар және олар қандай екенін айтып береміз.
Эпитет анықтамасы
Эпитет (грек. epіtheton – қосымша) – заттың, яки құбылыстың ерекшелігін, сыр-сипатын бейнелі түрде танытатын поэтикалық және стилистикалық ұғым, экспрессивті айқындаушы сөз.
Эпитет көбінесе сын есім, үстеу, зат есім, етістіктен жасалады.
үстеу (қатты сүю),
зат есім (көңілді шу),
сандық (екінші өмір).
Шын мәнінде, «эпитет» терминінің көптеген анықтамалары бар. Кең мағынада бұл объектіні анықтайтын және оның тән белгілерін сипаттайтын кез келген сөз. Мысалы: «көк аспан», «жылы таң».
Тар мағынада эпитет — автордың тақырыпқа деген көзқарасын жеткізуге көмектесетін және тақырыпқа бояу мен жандылық беретін экспрессивтілік құралы. Кейде бейнелі сөз эпитет ретінде қолданылады. Мысалы: «жылқы денсаулығы», «асыл тәжірибе».
Эпитеттердің басқа мысалдары:
алтын күз;
алтын қасықтай
алтын бесік
алтын кісі
Тұрақты эпитет – белгілі бір затпен тығыз байланысты, сол арқылы тұрақты өрнек құрайтын экспрессивті сипаттама. Мысалы: «көк теңіз».
Эпитеттің анықтамасын сұрыптадық – енді эпитеттің қандай түрлері бар екенін анықтайық.
Эпитеттердің түрлері
Эпитеттердің әртүрлі классификациялары бар. Олардың ең көп таралғанын қарастырайық.
Қолдану аймағы бойынша
Бұл классификацияны кеңестік лингвист К.С.Горбачевич ұсынған. Ол эпитеттерді жалпы тілдік, халықтық поэтикалық және авторлық деп бөлді.
Жалпы тілдік эпитеттер – сөздердің ең үлкен тобы. Кейбір зат есімдердің (бет, көзқарас, көз, күлімсіреу, өмір) жүздеген сипаттамалық анықтамалары бар. Мұндай эпитеттер сөзімізде қазірдің өзінде берік орныққан. Және олар бейнелі түрде қолданылса да, оның нені білдіретінін түсінеміз. Мысалы:ақшыл бұлт, ащы дауыс, қыпша бел, қарақат көз.
Халықтық поэтикалық эпитеттер бізге халық шығармашылығы – фольклордан келді. Мысалы: Адасқан күшік секілді,
Ұлып жұртқа қайтқан ой.
Өкінді жолың, бекінді,
Әуре болма оны қой!
(Абай ).
Халықтық поэтикалық эпитеттердің қасиеттері:
Сын есімнің қысқартылған түрі;
Ауысу стрессі;
Эпитет анықталған сөзден кейін келеді.
Сирек немесе түпнұсқа эпитеттер күтпеген, көбінесе бірегей мағыналық ассоциациялар. Жазушылар сөзге қандай бейне немесе бояу бергісі келетініне қарай біліктілік сөз бен анықтауыш (эпитет) тіркесін ойлап табады.
Мысалы: Мысалы: Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ,
Қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ.
Ауыз омыртқа шығыңқы, майда жалды,
Ой желке үңірейген болса сағақ.
(Абай ).
Белгі белгілеу сипаты бойынша
Сипаттаманы белгілеу тәсілі бойынша тура және астарлы мағыналы эпитеттер бөлінеді.
Тікелей мағыналы эпитеттер— бұл кәдімгі мағынада қолданылатын экспрессивті сөздер.
Мысалы: бозғылт жүз, ыстық құм, жасыл орман.
Бейнелі мағынадағы эпитеттер, атына қарап-ақ болжайтындай, сөздердің астарлы мағынада қолданылуынан туған. Сонымен, жылқы сын есімі «жылқыға тиесілі немесе оған қатысты» деген тікелей мағынаны білдіреді, бірақ жылқы денсаулығы тіркесінде ол тура емес, ауыспалы мағынада қолданылады: «өте жақсы денсаулық».
Мысалдар жұптарын салыстырыңыз: бірінші жағдайда сын есім тура мағынада, екіншісінде ауыспалы мағынада қолданылады. Бұл сын есімдердің астарлы мағынаға ие болып, эпитетке айналуы бейнелі мағынада:
Тура мағына – сөздің бастапқы, негізгі мағынасы. Тура мағына заттың немесе құбылыстың атын тура атап көрсетеді. Мысалы, адамның аяғы, адамның қолы, адамның көзі, ыдыстың түбі, қыздың төркіні, қоянның құлағы, суық жел, биік тау, жылы киім, т.б.
Ауыспалы мағына – сөздің тура мағынасының негізінде қалыптасқан, ойды көркемдеп жеткізу үшін қолданылатын келтірінді мағына. Мысалы, күннің көзі, жұмыстың аяғы, әңгіменің басы, сөздің төркіні, ел құлағы, суық хабар, биік мақсат, жылы сөз.
Анықталған сөзбен байланыс тұрақтылық дәрежесіне қарай
Кейбір эпитеттер әртүрлі анықталған сөздермен біріктірілуі мүмкін — мұндай эпитеттер еркін деп аталады. Еркін эпитетке мысал ретінде сөз тіркестеріндегі алтын сын есімді келтіруге болады: алтын жапырақ, алтын шаш, күннің алтын шағылыстары.
Анықталған бір сөзбен тұрақты байланысы бар эпитеттер тұрақты деп аталады.
Қарапайым эпитеттермен бәрі түсінікті — олар бір сөзден, әдетте сын есімнен тұрады, түбірі бір.
Күрделі эпитет – бір түбірден тұратын бейнелі сын есім. Мұндай эпитеттерді әдетте ұзағырақ фразаға дейін кеңейтуге болады:
отты қызыл шаш — оттай қызыл шаш;
өлімші бозарған бет — өлген адамның бетіндей бозарған бет;
Күрделі эпитеттерге бір сын есімнің қайталануы арқылы жасалғандар да жатады. Мысалы, сол бір сұмдық әңгімеде: «Бір қап-қара қалада, қап-қара көшеде…» деген күрделі эпитет қап-қара қолданылған.
Экспрессивті сөйлеу құралы ретіндегі эпитет туралы көп нәрсені білдік. Енді әдебиеттен мысалдар арқылы эпитеттерді қалай табуға болатынын білейік.
Әдебиеттен эпитет мысалдары
Эпитеттер өрнек құралы ретінде өлеңдерде, романдарда, әңгімелерде жиі қолданылады. Олар жазушыға өз сезімдері мен тәжірибесін тереңірек көрсетуге, қоршаған шындыққа көзқарасын көрсетуге көмектеседі.
Эпитеттердің әдебиеттегі бейнелеу құралы ретіндегі мақсаттары:
заттың өзіне тән белгісін немесе қасиетін атап көрсету, мысалы: көк аспан, жабайы аң;
нысанды ерекшелеуге көмектесетін белгіні түсіндіріп, нақтылаңыз, мысалы: жапырақтар күлгін, алтын;
тосын немесе күлкі тудыруы, мысалы, қарама-қарсы сөздердің тіркесімі үшін: жарқын түн;
объектіні жандандыру;
атмосфераны құру және қажетті эмоцияларды ояту;
оқырмандар арасында не болып жатқаны туралы пікір қалыптастыру.
Эпитет және метафора
Эпитет те, метафора да троптарға жатады – мәтін мен сөйлеуді мәнерлі және жарқын ететін бейнелі тілдік құралдар.
Метафора салыстыруды білдіреді, ал әдеттен тыс және жасырын. Мысалы: Метафора салыстыруды қамтиды, ол әдеттен тыс және жасырын.
Эпитет сөзді сипаттап, оның ойдан шығарылған бейнесін салуға көмектеседі. Бұл жағдайда эпитет кеңейтілген метафораның бөлігі болуы мүмкін. Мысалы, жаңа термин – метафоралық эпитет пайда болды.
Метафоралық эпитет— метафора мен эпитет белгілері бар троп. Сөзді жасырын, әдеттен тыс салыстыруды және түрлі-түсті сипаттауды қамтиды.
Қызықты факт!
Метафора, эпитет сияқты, грек тілінен шыққан және «көшіру» дегенді білдіреді. Терминнің авторы – оны өнерді түсінумен байланыстырған Аристотель.
