Қазір жер бетінде 2000-нан астам халықтар, басқаша айтқанда этникалық топтар тұрады.
Бұл мақалада біз этникалық ұғымды, оның белгілерін, формаларын, мысалдарын және әртүрлі этникалық топтар арасындағы қарым-қатынастарды талдаймыз.
Этнос дегеніміз не
Этнос – бұл жалпы дәстүрлермен, тілмен, мәдениетпен, кейде тұрғылықты жерімен біріктірілген адамдардың тарихи қалыптасқан бірлестігі.
Этникалық қауымдастық немесе этнос (грек тілінен ἔθνος – халық) – белгілі бір аумақта тарихи қалыптасқан тұрақты адамдар тобы. Оның мүшелері бір-бірімен ортақ белгілермен, күнделікті өмірдің ерекшеліктерімен, мәдениетімен, тілімен, психикалық құрамымен, өзіндік санасымен және тарихи жадымен байланысты.
Сонымен бірге бұл топтағы адамдар өздерінің басқа этнос өкілдерінен ерекше екенін түсінеді. Олар бір-бірімен ынтымақтасады, өз халқының мәдениетін қастерлейді, соған жататынын түсінеді. Бұл этникалық сәйкестілік деп аталады.
Сонымен, этносты қалыптастыру үшін бір топтың мүшелерінің ортақ болуы керек деп айта аламыз:
- аумақ,
- тіл,
- нормалар,
- құндылықтар,
- мінез-құлық,
- бір этносқа жататынын сезіну.
Этникалық топтардың шығу тегі мен мәні туралы теориялар
Этникалық қауымдастықтардың мәні мен шығу тегі – этногенезді әр түрлі тұрғыдан қарастыруға болады. Олардың барлығы 4 бар және біз төмендегі кестеде әрқайсысын талдаймыз.
Этникалық топтардың мәні туралы теориялар:
| Атауы | Мәні |
|---|---|
| Табиғи-биологиялық тәсіл | Адам нәсілдері тең емес деген теорияға негізделген. Елдердің мәдени және экономикалық артта қалуын олардың азаматтарының нәсілімен түсіндіреді. Ақ кавказ нәсілінің басқалардан мәдени артықшылығын талап етеді. |
| Марксистік теория | Ұлттардың білім алуының негізгі факторы оның мүшелері арасындағы экономикалық қатынастар деп санайды. Ұлттардың автономды болу және тең құқықтарға ие болу құқығын қолдайды. |
| Этногенездің пассионарлық теориясы | Этникалық топтар адамдардың табиғи жағдайларға — мысалы, рельеф пен климатқа бейімделу әрекеті нәтижесінде пайда болды деп санайды. Адамзат тарихы көптеген этногенездердің тізбегі деп тұжырымдайды. |
| Әлеуметтік-мәдени тәсіл | Этносты қоғамның әлеуметтік мәдениетінің маңызды бөлігі ретінде қарастырады. Этникалық қауымдастықтар әлеуметтік топтар мен институттармен тығыз байланысты деп санайды. |
Этникалық топтардың түрлері
Тарихи тұрғыдан адамзат дамуының әртүрлі сатыларына жататын этникалық қауымдастықтың 4 түрі болған. Оларды кестеде қарастырайық.
Этностардың мәні туралы теориялар:
| Топтың атауы | Тұқым | Тайпа | Ұлт (халық) | Ұлт |
|---|---|---|---|---|
| Мәні | Туыстық қатынастармен байланысты және олардың шығу тегін бір жолмен (әкесі немесе анасы)жүргізетін адамдар тобы. | Ортақ диалектілермен, мәдени ерекшеліктермен, діни рәсімдермен және т. б. байланысты туыстардың жиынтығы. | Ортақ тілді, мәдениетті, ақыл-ойды және ұзақ өмір сүруді біріктіретін адамдар тобы. | Ортақ белгілермен біріктірілген адамдар тобы: территория, тіл, мәдениет, этникалық өзін-өзі тану және дамыған экономикалық байланыстар |
| Тарихи кезең | Қарабайыр қоғам | Қарабайыр қоғам | Феодалдық, құлдық қоғам | Капиталистік қоғам |
Этникалық азшылық дегеніміз не
Сіз «этникалық азшылық» терминін бұрын естіген боларсыз. Алайда, бұл терминнің мәні этникалық топ мүшелерінің аз санында ғана емес, көрінуі мүмкін. Осы тұжырымдамаға жататын топтарды тану үшін қандай мүмкіндіктерді қолдануға болатынын анықтайық.
Этникалық азшылықтардың белгілері:
- Топ мүшелерінің төменгі жағдайы: кемсітушілік, басқа қауымдастықтардың құқықтарын бұзу
- Қоғамның қалған бөлігінен физикалық немесе әлеуметтік оқшаулану (жалпы немесе белгілі бір дәрежеде)
- Этникалық топ мүшелерінің арасындағы ынтымақ, біртұтас тұтастық сезімі
Бүгінде мемлекеттер қалай дамып жатыр
Қазіргі кездегі этникалық топтар ұстанатын екі қарама-қарсы бағыт бар. Олардың әрқайсысын толығырақ қарастырайық.
Қазіргі этностардың даму тенденциялары:
| Тенденция | Ұлтаралық саралау | Ұлтаралық интеграция |
|---|---|---|
| Мәні | Этностар бөлініп, бір-біріне қарсы тұрады. | Этностар қоғамдық өмір салалары арқылы жақындасады. |
| Қалай көрінеді | Экстремизм, өзін-өзі оқшаулау, ұлтшылдық, діни фанатизм және т. б. | Экономикалық және саяси одақтар, мәдени құндылықтармен өзара алмасу және т. б. |
Ұлтаралық қатынастар
Этносаралық қатынастар – этностар арасында қалыптасатын және қоғамдық өмірдің барлық салаларын қамтитын қатынастар: экономикалық, әлеуметтік, саяси, рухани және т.б. Мұндай байланыстар бір мемлекеттің ішіндегі этникалық топтар арасында немесе жекелеген ұлттық мемлекеттер арасында туындауы мүмкін.
Ұлтаралық қатынастардың дамуының екі жолы бар. Олардың біріншісі – және ең қолайлысы – бейбіт ынтымақтастық.
Этникалық араласу
Трансұлттық топтардың арқасында этникалық топтар бірнеше ұрпақ бойы бір-бірімен араласады. Соның нәтижесінде осы халықтардың ерекшеліктері мен дәстүрлері бар жаңа ұлт пайда болады
Этникалық сіңіру
Бір халық екінші халыққа ериді, оның дәстүрі мен тілін қабылдайды, бірақ сонымен бірге өзінің төл мәдениетін ұмытады.
Бұл әдістің зорлық-зомбылық нұсқасы да бар, бір этнос өкілдері басқа ұлт өкілдерін өз қоғамына қабылдап, бірақ олардың ана тілін қолдануға және салт-дәстүрді сақтауға тыйым салады. Бұл әдісті бейбіт деп санауға болмайды.
Этносаралық мемлекет этностар арасындағы ең жақсы бейбіт ынтымақтастықтың үлгісі болып табылады. Бұл ретте әр халық өзінің салт-дәстүрін, дінін, тілін сақтап, сонымен бірге басқа этностармен иық тіресе, тең жағдайда өмір сүреді. Мұндай мемлекеттер бірден бірнеше тілді мемлекеттік тіл ретінде қабылдап, өз аумағында ұлттық езгіге орын болмау үшін күреседі. Бұл, мысалы, Швейцарияда болды, онда бірден үш ресми тіл қарастырылады: француз, неміс және итальян тілдері.
Ұлттардың бірге өмір сүруі, мәдени айырмашылықтарын жоғалтпау және бір-бірінің дәстүріне қосылу тәсілін мәдени плюрализм деп атайды.
Этноәлеуметтік қақтығыстар
Ұлтаралық қатынастардың екінші және онша қолайлы емес тәсілі – этноәлеуметтік қақтығыс.
Этноәлеуметтік қақтығыс – бұл ұлттардың бір-біріне деген өзара талаптары, текетірестері және дұшпандық қарым-қатынастары болатын әлеуметтік қақтығыстың бір түрі.
Этникалық қақтығыстардың себептері
Мәдени және лингвистикалық
Этникалық топ өкілдері олардың тілі мен мәдениеті қоғамдық өмірде аз қолданылады деп есептейді.
Әлеуметтік-экономикалық
Этникалық топтардың өкілдерінің өмір сүру деңгейінің айырмашылығы бар, беделді лауазымдарда, әртүрлі әлеуметтік топтарда біркелкі емес және т.б.
Тарихи
Бұрынғы кезде этностар арасында келіспеушілік, соғыстар, «үстемдік-бағыну» қарым-қатынастары болды.
Экологиялық
Тағы бір этникалық қауымдастық табиғи ресурстарды сарқып, қоршаған ортаны нашарлатуда.
Этнодемографиялық
Этникалық топ мүшелерінің саны көші-қонға байланысты өзгереді немесе әртүрлі халықтардың табиғи өсімі арасында айырмашылықтар туындайды.
Экстерриториялық
Этникалық топтар арасында өз территориясының мемлекеттік немесе әкімшілік шекарасы туралы даулар бар.
Мәдени
Ұлттар арасында түсініспеушілік олардың мүшелерінің мінез-құлқына, салт-дәстүріне, саяси әдістеріне байланысты туындайды
Конфессиялық
Этникалық топтар әртүрлі діндерді ұстанады, ал ұлттардың сенетін мүшелерінің саны әртүрлі.
Этникалық қақтығыстарды қалай шешуге болады
Этноәлеуметтік қақтығыстар – ортақ күш-жігер арқылы шешуді қажет ететін мәселелер. Бүгінде саясаттанушылар ұлттар арасындағы заманауи қақтығыстарды шешудің және бейбіт бағытта тікелей қарым-қатынастың 4 жолын ұсынып отыр.
Этникалық топтар арасындағы қақтығыстарды шешу жолдары:
- Ұлтаралық проблемаларды тану және оларды ұлттық саясаттың көмегімен шешу
- Экономикалық әдістерді қолдана отырып, саяси жағдайды қалыпқа келтіру
- Ұлттық қоғамдар мен орталықтарды құру, мектептерде балаларға ана тілін үйрету, этникалық құрамы аралас елдерде этникалық дәстүрлерді қолдау
- Этникалық топтар арасындағы қақтығыстарды шешуге көмектесетін халықаралық комиссияларды ұйымдастыру
