Фонетика дегеніміз не және ол нені зерттейді?
Фонетика (грек тілінің «дыбыс» сөзінен шыққан) тіл ғылымының оның дыбыстық құрамын зерттейтін саласы. Фонетика дыбыстарды, фонемаларды, буындарды, екпін мен интонацияны зерттейді. Фонетиканы зерттегенде акустикалық жағы да (ақыр соңында, сөйлеу дыбысының да кез келген дыбыс сияқты өзінің физикалық ерекшеліктері бар) және артикуляциялық жағы (сөйлеу дыбыстарының жасалу жолдарына тоқталу) ескеріледі.
Сөйлеу дыбыстары әртүрлі қасиеттерге ие, сондықтан тілде сөздерді ажырату құралы қызметін атқарады. Көбінесе сөздер бір ғана дыбыспен, басқа сөзге қарағанда қосымша дыбыстың болуымен, дыбыстардың орын тәртібімен ерекшеленеді (мысалы: ат– зат, қара – ара, жан – сан).
Сөз екпіні дыбыс құрамы жағынан бірдей сөздер мен сөздердің түрлерін ажыратады.
Ой екпіні сөйлемдегі бір сөздің көтеріңкі дауыспен айтылуы. Ой екпіні түсетін сөз көбінесе баяндауыштың алдында тұрады. Ой екпіні тұрақты емес. Мысалы, Бүгін әкем ауылға кетті. Әкем ауылға бүгін кетті. Бүгін ауылға әкем кетті.
Тіркес екпіні — бірнеше сөздің тіркесе, тізбектеле біртұтас екпінмен бөлектене айтылуы. Бұл көбінесе күрделі сөздерге, негізгі және көмекші сөздердің тіркесіне тән. Мысалы: мектепке дейін, әке-шеше, әдет-ғұрып т.б.
Дыбыс екпіні — сөз ішінде дыбыстың бөлектеніп, көтеріңкі дауыспен немесе созып айтылуы. Мысалы: по-ой-па-ай, та-ма-ша! Дыбыс екпіні көңіл-күйін білдіретін сөздерді айтуда жиі қолданылады. Айтылуда сөйлеушінің эмоциясын білдіреді.
Ритмикалық-интонациялық жағынан біздің сөйлеуіміз сөйлеу ағынын немесе дыбыстар тізбегін білдіреді. Бұл тізбек буындарға, немесе сөйлеудің фонетикалық бірліктеріне бөлінеді: сөз тіркестері, жолақтар, фонетикалық сөздер, буындар және дыбыстар.
Сөз тіркесі — бұл ерекше интонация арқылы біріккен және басқа сөз тіркестерінен пауза арқылы бөлінген ең үлкен фонетикалық бірлік, мағыналық толық мәлімдеме.
Сөз тіркесі — мағынасы жағынан толық, ерекше интонация арқылы біріккен сөйлем. Үзіліс сөз тіркесін сөйлеу жолақтарына бөледі: Бүгін таңертең / біз мұз айдынына барамыз.
Сөйлеу ырғағы (немесе синтагма) көбінесе бір екпінмен біріктірілген бірнеше фонетикалық сөздерден тұрады.
Фонетикалық сөздер — бұл екпінсіз қызмет сөздермен және оларға іргелес бөлшектермен бірге дербес сөздер: жалықпай, алар еді.
Фонетикалық сөздер актуальды фонетикалық бірліктерге – буындарға, ал соңғылары – дыбыстарға бөлінеді.
Фонетика ғылым ретінде
Әдетте, лингвистер арасында фонетиканың зерттеу пәні ауызша, ішкі және жазбаша сөйлеудің тығыз байланысы болып табылатыны жалпы қабылданған, бірақ бұл мүлдем дұрыс емес. Жоғарыда айтылғандардың барлығынан басқа, фонетика адамның сөйлеу аппараты мен сәйкес артикуляциялық мүшелерінің жұмысын зерттеумен, сондай-ақ толқындық тербелістерді және оларды ана тілінде сөйлейтіндердің қабылдауын зерттеумен сипатталады.
Бұл фонетиканы әртүрлі бөлімдерді қамтитын өте күрделі ғылым ретінде сипаттайды, оның ішінде 4:
● анатомиялық-физиологиялық немесе артикуляциялық: фонемалардың жасалу процесіне байланысты зерттеу
● акустикалық немесе физикалық: дыбыстың физикалық сипаттамаларын зерттеу
● функционалдық немесе фонологиялық: тілдегі дыбыстардың қызметін зерттеу
● перцептивті: тыңдаушының сөйлеуді қабылдауын зерттеу
Мұндай әр түрлі ғылымның әртүрлі ғылыми салалардағы әдістердің кең спектрін қолдануы таңқаларлық емес, бірақ олардың барлығы негізінен эксперименттік. Негізінен фонетика зерттеушілері дыбыстар, артикуляция және акустика туралы сапалық және сандық мәліметтер алу үшін дыбыстық талдаулар мен өлшемдер жүргізеді. Сонымен бірге фонетика дыбыстардың көрінуіне әсер ететін әртүрлі факторларды: ауыздың құрылысын, тілдің орналасуын, тыныс алу мен дауысты ұмытпайды. Бұл барлық осы өлшемдерге сәйкес, мысалы, дыбыстарды монофтонгтарға, дифтонгтарға және трифтонгтарға бөлетін фонетика.
Фонология
Фонология — тілдің дыбыстық құрылымының құрылымын және дыбыс жүйесіндегі дыбыстардың қызметін зерттейтін тіл білімінің саласы.
Егер сіз бұл анықтаманы оқып, фонетикадан айырмашылығы неде екенін шынымен түсінбесеңіз, оны қарапайым түрде айтайық: фонология, жан-жақты фонетикадан айырмашылығы, дыбыстардың семантикалық мазмұнын зерттейді, әдетте оларды фонемаларға дейін азайтады – минималды мағыналы. тіл бірліктері.
Лингвистикалық зерттеушілердің көпшілігі фонологияны фонетиканың бір саласына жатқызады.
Фонологияның негізгі зерттеу пәні – белгілі бір тілде дыбыс бірліктерінің қалай ұйымдастырылғандығы, дыбыстар арасындағы қандай айырмашылықтар маңызды деп саналатындығы және олардың сөйлеуде бір-бірімен байланысы.
Мысалы, фонолог нақты дыбыстардың сөздің мағынасын қалай өзгерте алатынын зерттей алады. Ағылшын тілінде бұл, мысалы, етістік пен зат есім болып табылатын сөздердегі екпінді дауысты дыбыстардың айырмашылығы болуы мүмкін: pr E sent (сыйлық сияқты) және pres E nt (беру сияқты).
Фонология дыбыстың минималды бірліктерін зерттейтіндіктен, оның негізгі әдістері тілдегі сөздер мен дыбыс үлгілерін және олардың мағыналық рөлін талдайтын аналитикалық әдістер болып табылады. Осының барлығы фонологияның ғылым ретіндегі негізгі мақсатына – дыбыстық заңдылықтар мен заңдылықтарды анықтауға және сипаттауға қызмет етеді.
Фонетика мен фонологияның рөлі
Фонетика мен фонология әр түрлі ғылыми сала болып табылады және әрқайсысын жеке түсіну өте маңызды.
Фонетика, дыбыстардың физиологиялық қасиеттері мен айтылуына жауапты, жеке дыбыстардың қалай айтылатынын және жаңа дыбыс комбинацияларын жасау үшін олардың бір-бірімен қалай әрекеттесетінін түсінуге көмектеседі.
Фонология белгілі бір тіл ішіндегі дыбыстардың семантикалық жүйесін және оның құрылымын зерттей отырып, дыбыстардың ауызекі сөздердің мағыналары мен мағыналарының жасалуындағы рөлін түсінуге мүмкіндік береді.
Осының барлығы фонетика мен фонологияны тіл білімінің ажырамас бөлігіне айналдырады, ол тілді түсіну және үйрену үшін қажетті құралдарды ұсынады.
