Фразеологизмдер – бұл тілдің көркемдігі мен байлығын арттыратын тұрақты сөз тіркестері. Олар халықтың тарихи, мәдени және рухани құндылықтарының бір бөлігі болып саналады. Фразеологизмдер ауызекі тілде де, әдебиетте де кеңінен қолданылады және адамдардың ойларын айқын әрі әсерлі жеткізуге мүмкіндік береді.
Фразеологизмнің анықтамасы және ерекшеліктері
Фразеологизм дегеніміз – мағынасы тұтас бір ұғымды білдіретін, құрамындағы сөздер өз мағынасын жоғалтқан тұрақты тіркес. Басқаша айтқанда, мұндай тіркестердің мағынасы құрамындағы жеке сөздердің мағыналарына тікелей байланысты емес. Мысалы, қазақ тіліндегі “төбе шашы тік тұру” фразеологизмі адамның қатты қорқып немесе таңғалып кеткенін білдіреді. Бұл жерде “төбе”, “шаш”, “тік тұру” деген сөздердің тікелей мағынасы емес, олардың жиынтық мағынасы маңызды.
Фразеологизмдердің негізгі ерекшеліктері:
- Тұрақтылық: Құрамындағы сөздер өзгермейді немесе сирек өзгереді.
- Мағыналық тұтастық: Тіркес біртұтас ұғымды білдіреді, оның мағынасын тек контекст арқылы түсінуге болады.
- Бейнелілік: Фразеологизмдер бейнелі ойлаудың көрінісі болып табылады.
- Ұлттық ерекшелік: Әр халықтың фразеологизмдері оның өмір салтына, дәстүріне және мәдениетіне байланысты қалыптасады.
Фразеологизмдердің түрлері
Фразеологизмдер бірнеше түрге бөлінеді. Олардың жіктелуі мағыналық, құрылымдық және қолданылу ерекшеліктеріне байланысты.
- Фразеологиялық тіркестер. Бұл түрдегі фразеологизмдер құрамындағы сөздердің тікелей мағынасын сақтайды, бірақ тіркес ретінде біртұтас мағына береді. Мысалы, “қол ұшын беру” – көмектесу дегенді білдіреді.
- Фразеологиялық бірліктер. Мұндай тіркестердің мағынасы құрамындағы сөздердің мағынасынан өзгеше болады. Мысалы, “ит өлген жер” – өте алыс деген ұғымды береді.
- Фразеологиялық тұтастықтар. Бұлар толығымен ауыспалы мағынаға ие және жеке сөздерге бөлшектенбейді. Мысалы, “тісін қайрау” – өш алуға дайындалу.
Фразеологизмдердің пайда болу жолдары
Фразеологизмдер тілдің даму процесінде әртүрлі жолдармен қалыптасады. Олар тарихи оқиғалар, ұлттық дәстүрлер, тұрмыс-тіршілік, әдеби шығармалар мен халық ауыз әдебиеті негізінде пайда болады.
- Тарихи оқиғалар негізінде: Белгілі бір тарихи оқиғалар мен тұлғаларға қатысты сөз тіркестері қалыптасып, фразеологизмге айналған. Мысалы, “Қобыландыдай батыр” деген тіркес батырлықты сипаттайды.
- Мақал-мәтелдер негізінде: Көптеген фразеологизмдер мақал-мәтелдерден пайда болған. Мысалы, “Көз қорқақ, қол батыр” деген мақалдан “көз қорқақ” және “қол батыр” фразеологизмдері шыққан.
- Әдеби шығармалардан: Ұлы ақын-жазушылардың шығармалары фразеологизмдердің көзі болып табылады. Абай Құнанбайұлының өлеңдерінде кездесетін тұрақты тіркестер халық арасында кеңінен таралған.
- Тұрмыс-тіршілікке байланысты: Адамдардың күнделікті өмірінде жиі қолданылатын сөз тіркестері уақыт өте келе фразеологизмге айналған. Мысалы, “қолға су құю” – құрмет көрсету.
Фразеологизмдердің тілдегі рөлі
Фразеологизмдер тілдің бейнелігін арттырып, ойды көркем жеткізуге көмектеседі. Олар:
- Сөздің әсерлілігін күшейтеді: Фразеологизмдер сөйлеуде ерекше реңк береді. Мысалы, “жүрегі тас төбесіне шығу” деген тіркес адамның қатты қорыққанын айқын суреттейді.
- Ұлттық болмысты бейнелейді: Әр халықтың фразеологизмдері оның тұрмыс-салты, дәстүрі мен мәдениетінің көрінісі болып табылады.
- Коммуникативті функция атқарады: Фразеологизмдер арқылы адамдар бір-бірін жақсырақ түсінеді.
- Танымдық қабілетті дамытады: Фразеологизмдерді зерттеу арқылы сол тілде сөйлейтін халықтың дүниетанымын, тарихын және өмір салтын түсінуге болады.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің мысалдары
Қазақ тілі фразеологизмдерге өте бай. Олардың әрқайсысы ұлттық болмыстың айнасы іспетті.
- “Көзді ашып-жұмғанша” – өте тез.
- “Аузына құм құйылу” – сөйлемей қалу.
- “Тайға таңба басқандай” – анық, айқын.
- “Жүрек жұтқан” – батыр, қорықпайтын.
Фразеологизмдерді дұрыс қолдану маңызы
Фразеологизмдерді дұрыс қолдану үшін олардың мағынасын, шығу тегін және контекстте қалай қолданылатынын білу қажет. Қате қолданылған фразеологизмдер сөйлеушінің ойын бұрмалап, түсініспеушілікке әкелуі мүмкін. Сондықтан әрбір фразеологизмнің мағынасын жақсылап түсініп, оны орынды қолдану маңызды.
Қорытынды
Фразеологизмдер – қазақ тілінің ажырамас бөлігі және халық даналығының көрінісі. Олар тілдің байлығын көрсетіп қана қоймай, адамдар арасындағы қарым-қатынасты жеңілдетуге, ойды нақты әрі бейнелі жеткізуге мүмкіндік береді. Сондықтан фразеологизмдерді зерттеп, дұрыс қолдану арқылы біз ұлттық мәдениетімізді сақтап, тіліміздің дамуына үлес қоса аламыз.
