Сұрамай-ақ алып, дастарханға аяғыңмен отырудың әдепсіздік екенін бала кезімізден білеміз. Мәдениетті түсінуге жақындау үшін оның қандай түрлері мен формалары бар екенін қарастырайық.
Мәдениет туралы түсінік
Мәдениет — бұл адам жасаған барлық нәрсе: техникалық құралдар мен рухани құндылықтар, ғылыми жаңалықтар, әдебиет пен жазу ескерткіштері, саяси теориялар, құқықтық және этикалық формалар, өнер туындылары және т.б.
Кең мағынада мәдениет – бұл қоғамдық өмірдің барлық салаларында үнемі жаңарып отыратын адамдардың белсенді шығармашылық қызметінің формаларының, принциптерінің, әдістері мен нәтижелерінің тарихи шартты динамикалық кешені.
Тар мағынада мәдениет — бұл рухани құндылықтар жасалатын, таратылатын және тұтынылатын белсенді шығармашылық әрекет процесі.
Мәдениетті басқаша қалай түсінуге болады?
биологиялық жолмен берілмейтін «әлеуметтік тұқымқуалаушылық» немесе «әлеуметтік жады» ретінде;
адамның ішкі, рухани дамуы мен байлығы ретінде;
белгілі бір халықтың өмір салты ретінде (мысалы, Ежелгі Египет мәдениеті).
Мәдениет элементтері
Мәдениет көптеген әртүрлі элементтерден тұрады, оларды келесі топтарға бөлуге болады:
Рәміздер— белгілі бір мәдениеттің мәні мен мағынасын ашатын шартты белгі, сөз немесе зат. Мысалы, ұлттық мәдениетте бұл тіл, салт-дәстүр мен ырым-тыйымдар жүйесі, елтаңбалар.
Қаһармандар— ерлік немесе басқа әрекеттен кейін үлгі ретінде қабылдана бастаған шынайы және ойдан шығарылған адамдар. Мысалы, жазушылар, әртістер, қолбасшылар .
Рәсімдер— қатаң құрылым мен белгіленген тәртіппен ұжымдық қызмет.
Құндылықтар— бұл жақсылық пен жамандық, ақиқат пен жалған туралы жалпы адамзаттық идеяларды қамтитын мәдениеттің ең терең деңгейі.
Мәдениеттің функциялары
Мәдениеттің негізгі функцияларын атап өтейік:
Гуманистік— гуманистік дүниетанымын қалыптастыру. Мәдени феноменнің негізгі қызметі.
Когнитивті— халық, ел, дәуір туралы тұтас идеяны қалыптастыру.
Болжалды— құндылықтарды саралау, дәстүрді байыту.
Реттеуші (нормативтік) – қоғамның әрбір адам өмірі мен қызметінің барлық саласында (адамгершілік, құқық, мінез-құлық нормалары) нормалары мен талаптарының жүйесін қалыптастыру.
Ақпараттық— алдыңғы ұрпақтардың білімін, құндылықтарын және тәжірибесін беру және алмасу.
Әлеуметтену— адамның білім жүйесін, нормаларын, құндылықтарын игеруі, әлеуметтік рөлдерге, нормативті мінез-құлыққа дағдылануы, өзін-өзі жетілдіруге ұмтылуы.
Мәдениеттің негізгі формалары
Мәдениеттің әртүрлі формалары мен түрлерін ажырататын бірнеше критерийлер бар:
дінге байланысты – діни және зайырлы;
аймақтық негізде – Шығыс, Батыс және т.б. мәдениеті;
ұлт бойынша – қазақ, корей және т.б.;
қоғамның тарихи түріне жататындығы бойынша – дәстүрлі, индустриалды, постиндустриалды қоғам мәдениеті;
қоғам саласы немесе қызмет түрі бойынша – өндірістік мәдениет, саяси, экономикалық, педагогикалық, экологиялық, көркем және т.б.;
қанағаттандырылатын қажеттіліктердің сипаты бойынша – материалдық және рухани.
Дақылдардың кейбір түрлерін толығырақ қарастырайық.
Элиталық
Элиталық мәдениетті қоғамның артықшылықты бөлігі немесе кәсіби жасаушылар тапсырыс бойынша жасайды. Оның ерекшеліктері:
оқытылмаған адамдар үшін түсіну қиын;
Бұл мәдениетті қоғамның жоғары білімді бөлігі – сыншылар, әдебиеттанушылар, театр сүйер қауым, суретшілер, жазушылар, музыканттар тұтынады.
Халық
Халық мәдениетін кәсіби дайындығы жоқ анонимді жасаушылар жасайды. Оның туындысы – мифтер, аңыздар, эпостар, ертегілер, әндер, билер. Халық мәдениетіне тән белгілер:
салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды сақтау;
шектеулі ақпарат өрісі.
Масса
Бұқаралық мәдениет – қазіргі қоғамда (концерттік және эстрадалық музыка, эстрадалық мәдениет, цирк, БАҚ) үстемдік ететін күнделікті өмір, ойын-сауық және ақпарат мәдениеті. Бұқаралық мәдениеттің ерекшеліктері:
ең кең аудиторияға ие және сонымен бірге авторлық болып саналады;
көбіне элиталық мәдениетке қарағанда көркемдік құндылығы төмен және көпшіліктің қарапайым сезімдеріне жүгінеді;
коммерциялық сипатта болады;
Элиталық және танымал мәдениеттен айырмашылығы, ол кез келген жаңа оқиғаға жауап бере отырып, адамдардың тікелей қажеттіліктерін қанағаттандырады, сондықтан бұқаралық мәдениет үлгілері тез арада өзектілігін жоғалтады, ескіреді және сәннен шығады.
Бұқаралық мәдениет екі жақты — оның жағымды және жағымсыз жақтары бар.
Бұқаралық мәдениеттің қоғамның рухани өміріне оң ықпалы:
әлем туралы, адамдар арасындағы қарым-қатынас туралы, өмір салты туралы идеяларды қалыптастырады, бұл көптеген адамдарға тез өзгеретін әлемде жақсы шарлауға мүмкіндік береді;
бұқаралық мәдениет туындылары авторлық өзін-өзі көрсету құралы ретінде әрекет етпейді, олар оқырманға, тыңдаушыға, көрерменге бағытталған, оның сұранысын ескереді;
бұл демократиялық, өйткені тұтынушылар әртүрлі әлеуметтік топтарға жатады;
көптеген адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандырады, мысалы, қарқынды демалыс, психологиялық релаксация қажеттілігі.
Бұқаралық мәдениеттің қоғамның рухани өміріне кері әсері:
қоғамның рухани мәдениетінің жалпы деңгейін төмендетеді;
өмір салтын ғана емес, сонымен бірге ойлау тәсілін де стандарттау мен біріздендіруге әкеледі;
пассивті тұтынуға арналған;
адамдардың санасында стереотиптерді қалыптастырады;
жасанды қажеттіліктерді тудырады.
Материалдық
Материалдық мәдениет – адамның іс-әрекеті процесінде пайда болатын материалдық құндылықтар жүйесі.
Материалдық мәдениеттің міндеттері:
адамның қоршаған әлемге бейімделуі;
оның материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Материалдық мәдениет әлеміне адам өмірі мен күнделікті тұрмысындағы барлық заттар кіреді: киім-кешек, жиһаз, ғимараттар, қару-жарақ, зергерлік бұйымдар, үйлер, т.б.
Материалдық мәдениеттің мәні – табиғи объектіні адамның шығармашылық қабілетімен анықталатын және оның қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған затқа айналдыру.
Адам жасаған әрбір заттың маңызды мәні бар. Мысалы, алдыңғы ұрпақтардың артефактілері олардың өмір салтын, наным-сенімдерін, тарихын қалпына келтіруге, даму траекториясын қадағалауға мүмкіндік береді.
Рухани
Рухани мәдениет – рухани құндылықтар мен оларды өндіруге, дамытуға және қолдануға арналған шығармашылық әрекеттердің жиынтығы.
Мәдениеттің рухани құндылықтары келесі салаларда көрініс табады:
өнер;
философия;
ғылымдар;
дін;
адамгершілік және т.б.
Адамның рухани мәдениет шеңберіндегі іс-әрекеті адам мен қоғамның рухани, интеллектуалдық, адамгершілік, эстетикалық және саяси дамуына бағытталған. Қоғам руханияты саналы түрде, әлеуметтік құндылықтармен, адамгершілік заңдарымен және нормаларымен таныстыру арқылы қалыптасады.
Рухани мәдениеттің функциялары:
мәдени тәжірибені сақтау;
дүниені түсіну және түсіндіру құралы;
қоғамдағы адамдардың өзара әрекетін реттеу;
әлеуметтік құндылықтар мен идеалдарды қалыптастыру;
тәрбие мен білім беру.
Мәдениетті материалдық және рухани деп бөлу ерікті. Олардың арасында нақты сызық сызу қиын болатын кездер болады, өйткені олар таза күйінде жоқ. Мысалы, рухани мәдениетті материалдық ортада – кітаптарда, суреттерде, құралдарда да бейнелеуге болады.
Дақылдардың сорттары
Мектеп оқушылары қоғамтану сабағында білуі тиіс мәдениеттің тағы екі түрі бар: субмәдениет және қарсы мәдениет.
Субмәдениет— жалпы мәдениеттің бір бөлігі, белгілі бір топқа тән құндылықтар жүйесі.
Субмәдениет түрлері:
мүшелері өздерінің ерекше өмір салтын жасауға ұмтылатын жасөспірімдер мен жастар (мысалы, музыкалық жанрдың, фильмнің немесе телехикаяның жанкүйерлері);
діни, авторитарлық секталар өздерінің наным-сенім культін және міндетті ережелерін (секталарын) жасайды;
тілдік нормадан ерекшеленетін диалектісі бар этникалық қауымдастықтар.
Субмәдениеттерге тән белгілер:
әлемнің басым мәдени суретінен ерекшеленетін ерекше құндылықтардың, көзқарастардың және ережелердің болуы;
спецификалық өмір салты мен үйреншікті мінез-құлық;
сыртқы атрибуттардың болуы, олар сыртқы көріністе, сленгте, әдептілікте көрінеді;
идеяларды тудыратын бастама өзегін қалыптастыру.
Қарсы мәдениет— қоғамдағы үстем мәдениетке қарсылық және балама. Мысал ретінде құндылықтары мен өмір салты жалпы қабылданғанға қайшы келетін жасөспірімдер топтарын келтіруге болады: мысалы, готтар, панктар, анархистер және т.б. Қарсы мәдениетке жалпы мәдениет ережелеріне қарсы әрекет ететін қылмыстық топтар да жатады: ұрылар, бұзақылар, нашақорлар. Қарсы мәдениеттерге тән белгі қоғамның дәстүрлі нормаларына қарсылық.
