Анықтама
Метонимия – тілде қолданылатын троптың бір түрі, мұнда ұғымдар бір-біріне байланысы бойынша ауысып қолданылуы мүмкін. Бұл тәсілде бір құбылыс немесе зат орнына оның маңызды немесе ерекше бір қасиеті көрсетіледі. Метафорада мағына екі заттың ұқсастығы негізінде ауысады, ал метонимияда олар арасындағы байланыстың, ерекше белгісінің арқасында ауысу жүзеге асады. Мысалы, “құшақ” сөзі арқылы қамқорлық пен сүйіспеншілік, “қол” сөзі арқылы әскер немесе жұмысшылар тобы, “қалам” сөзі арқылы жазушы немесе шығармашылық қызмет туралы айту метонимияның мысалдары болып табылады.
Метонимия — бұл атаулардың мағынасына қарай бір заттан немесе құбылыстан екіншіге ауысуы. Метафорадан айырмашылығы, метонимия объектілер арасындағы ұқсастықты емес, олардың арасындағы нақты байланыстарды негізге алады. Мысалы, “қызыл қалам” дегенде, тек қана қалам емес, оның жазу қызметі немесе түзету жұмысы туралы айтуымыз мүмкін.
Жалпы, метонимия — тілде сөздердің мағынасының кеңейтілуі, және ол шығармашылықтағы ойды нақты әрі әсерлі түрде жеткізу үшін жиі қолданылады.
| Метонимия деген не? |
|---|
| Жалпы есім мағынасында өз есімін қолданудан тұратын Троп. Көбінесе басқа әдеби кейіпкерлердің есімдеріне бейнелі мағына беріледі. |
| Бұл көпше түрді жекеше түрге ауыстырудан тұратын троп, бүтін бөліктің орнына, көбінесе жалпы бөліктің орнына қолданылады. |
| Бұл заттардың немесе атаулардың қасиеттерін олардың көршілестігі негізінде басқасына беру. |
Метонимия сөйлеуді ықшамдауға және қысқартуға мүмкіндік береді. Ол психологиялық (ассоциативтік) және тілдік (сөзжасамдық) механизмдердің әсерінен пайда болады. Метонимия адамдардың санасындағы бейнелер арқылы қалыптасып, кейін олар сөздер арқылы бекітіледі. Бұл құбылыс шындықтың әртүрлі объектілері арасындағы кеңістіктік, уақыттық, жағдайлық, синтаксистік және логикалық байланыстарды білдіреді.
Метонимия сөздердің мағынасын айқындау және ойды қысқаша әрі әсерлі жеткізу үшін қолданылады.
Мысалы, қазақ әдебиетінде “қылыштың күші” деп тек қылыштың өзін емес, оны ұстаушының батылдығы мен күшін білдіруі метонимияға жатады. Сондай-ақ, “Алматының жүрегі” дегенде қаланың өзін емес, Алматы қаласындағы басты алаң немесе әкімшілік орталық көрсетіледі.
Сондай-ақ, мифологиялық метонимияларға да мысалдар келтіруге болады: “Трояның қабырғалары” дегенде қаланың өзінен гөрі Трояға қатысты тарихи оқиғалар немесе соғыстар еске түседі. “Нострадамус” дегенде тек жеке тұлғаның өзін емес, оның айтқан болжамдары мен келешекке қатысты пайымдаулары да метонимия арқылы меңзеледі. Метонимия жаңа сөздер жасамайды, ол бұрынғы сөздерге жаңа мағына қосады немесе олардың қолдану аясын кеңейтеді.
Метонимияның түрлері:
- Бір заттың орнына сол затқа қатысты басқа нәрсені қолдану: «Құйрық шайнады» (тамақ) – бұл жерде тамақтың нақты түрін емес, оның жалпы ұғымын білдіреді.
- Заттың жасалатын материалының орнына өзін қолдану: «Ағаш» (ағаштан жасалған мебель) – бұл жағдайда ағаш материалдың орнына оның негізінде дайындалған бұйымды көрсету үшін қолданылады.
- Қоныс атауының орнына сол жердің тұрғындарын көрсету: «Шаңырақ» (отбасы) – бұл сөз тек үйді емес, оның ішінде тұратын адамдарды да білдіреді.
- Қимылдың орнына оның нәтижесі: «Құжатқа қол қою» (құжатты қабылдау немесе келісу) – мұнда нақты қол қоюды емес, оның нәтижесінде қабылданған немесе келісілген құжатты білдіреді.
- Қатынасушылардың орнына сол оқиға немесе шараның атауы: «Жарыс» (жарысқа қатысушылар) – бұл сөз жарыс процесін ғана емес, оған қатысқан адамдарды да қамтиды.
- Ғылым саласының орнына оның нысаны немесе нәтижесі: «Физика» (физикалық заңдар) – мұнда ғылымның өзінен гөрі оның зерттейтін заңдары мен нақты нысандары айтылып тұр.
- Әлеуметтік мекемелердің немесе ұйымдардың атаулары олардың мүшелерінің орнына қолданылуы: «Университет» (университеттің қызметкерлері мен студенттері) – бұл сөз арқылы университеттің бүкіл ұжымы мен студенттері түсініледі.
- Эмоционалдық әсерді сөзбен көрсету: «Жарқын» (жарқын оқиға) – бұл жерде жарқын сөзінің көмегімен оқиғаның әсерлі әрі қуанышты болғаны көрсетіледі.
- Шығарманың немесе оқиғаның орнына оның авторының аты: «Шекспир» (Шекспирдің шығармалары) – Шекспирдің өз шығармаларының орнына тек автордың атын қолдану арқылы метонимия пайда болады.
Мысалы: «Айттым-айттым, айтқым келеді» — бұл жерде бір әрекеттің нәтижесі мен өзіне ғана қатысты қолданылған метонимияға мысал болады.
