Анықтама
Метонимия ( гр. ‘metonymіa’ – ауыстыру, қайтадан атау) — троптың (құбылтудың) бір түрі. Өзара байланысты балама ұғымдарды қолдану, құбылыс орнына оның ерекше қасиетін көрсету. Метафорада ауыспалы, астарлы мағына екі нәрсенің ұқсастығы негізінде туындаса, метонимияда олардың жалғастығы, айрықша белгісі арқылы пайда болады. Мысалы, әйелді – “ақ жаулық”, әскерді – “қол”, бүркітті – “ақиық, мұзбалақ”, қылышты – “наркескен” деп айту метонимияға жатады.
Метонимия — атаулардың сабақтастығына қарай бір заттан немесе құбылыстан екінші затқа ауысуы. Метафорадан айырмашылығы, метонимия объектілер арасында ешқандай ұқсастықты қарастырмайды.
| Метонимия деген не? |
|---|
| Жалпы есім мағынасында өз есімін қолданудан тұратын Троп. Көбінесе басқа әдеби кейіпкерлердің есімдеріне бейнелі мағына беріледі. |
| Бұл көпше түрді жекеше түрге ауыстырудан тұратын троп, бүтін бөліктің орнына, көбінесе жалпы бөліктің орнына қолданылады. |
| Бұл заттардың немесе атаулардың қасиеттерін олардың көршілестігі негізінде басқасына беру. |
Метонимия сөйлеуді қысқартуға және қысуға көмектеседі. Оның пайда болуында психикалық (ассоциативті) және тілдік (сөзжасамдық) механизмдерді байқауға болады. Метонимия адамдардың санасында бейнеленетін, содан кейін сөз мағыналары арқылы бекітілетін шындықтың сан алуан объектілері арасындағы кеңістіктік, ақырғы, ситуациялық, синтаксистік және логикалық қатынастармен сипатталады.
Метонимия сөз образдылығы мен ойды ықшамдау мақсатында қолданылады.
Мысалы, Абай “Үйі мәз боп қой сойды, Сүйіншіге шапқанға” дегенде сүйінші сұраған жандардың баспанасын емес, адамдарын айтады.
Тілімізде мифологиялық метонимиялар да кездеседі: Парнас – поэзия мен музыка мекендейтін тау аты, Пегас – Зевстің қанатты тұлпары, ақындарды рухтандырушы. Метонимия тілге жаңа сөз қоспайды, бұрынғы бар сөзге жаңа мағына үстейді немесе оның қолдану аясын кеңейтеді.
Метонимияның түрлері:
Метонимия қызметіндегі атаулар мынадай реттерде ауысып отырады:
1)бір табақ ет жеді (тамақ), сұйықтың орнына ыдыс атауының: табақ (бір табақ жеді);
2) заттың жасалатын материалының атауы: шыны (шыныға құйды — стаканға құйды, шөлмекке құйды);
3) тұрғындардың орнына қоныс атауы: ауыл (бүкіл ауыл жиналды — бүкіл ауыл тұрғындары жиналды);
4) қимылдың орнына қимыл нәтижесінің атауы: аялдама (автобус аялдамаға келді — автобус аялдайтын жерге келді);
5) қатынасушылардың орнына сол әлеуметтік оқиғалар мен шаралардың атауы: конференция (конференция шешім қабылдады — конференцияға қатынасышулар шешім қабылдады);
6) ғылым, білім салаларының орнына сол ғылым, білім нысандарының немесе керісінше, ғылым мен білім нысандарының орнына сол ғылым, білім салалары атауларының қолданылуы: синтаксис (біріншіден, бұл грамматиканың бір саласы ретінде жұмсалады; екіншіден, грамматиканың осы саласы зерттейтін нысандардың атауы ретінде де жұмсалады);
7) әлеуметтік ұйым, мекемелердің мүшелердің орнына сол мекеме, ұйымдардың атаулары пайдаланылады: кеңшар — кеңес шаруашылығы (кеңшар) көктемгі егіске әзір — кеңшар (кеңес шаруашылығы) жұмысшылары көктемгі егіске әзір;
8) сезімге әсер ететін оқиғаның орнына эмоционалдық сөздің қолданылуы: тамаша (тамаша болды — тамаша концерт болды);
9) оқиға, шығарманың орнына сол оқиға, шығарманың авторының аталуы: Әуезов, Төлебаев (Әуезовті оқыдым — Әуезов әңгімелерін оқыдым;
«Күшік асырап, ит еттім». Ақын бұл жерде іс-әрекеті жауыздыққа ұласқан жалмауыз, қанішер жанды суреттейді. «Үйі мәз боп, қой сойды, Сүйіншіге шапқанға». Мұнда сүйінші сұрауға жүгірген адамдар мекендейтін тұрақ-үйдің өзі емес, ақын сол үйдің ішіндегі адамдарды айтқан.
