Монолог (грек тілінен monologos monos – бір және logos – сөйлеу) – сөйлеушінің басқа адамның сөздік реакциясына арналмаған, өзіне қарата айтатын сөйлеу түрі.
Монологтық сөйлеу диалогтық сөйлеуден айырмашылығы оның кеңеюімен сипатталады, ол мәлімдеменің тақырыптық мазмұнын кеңінен қамтуға ұмтылумен, жалпы конструкциялардың болуымен және олардың грамматикалық безендірілуімен байланысты.
Монологқа тән белгілері
Монологтың мынадай сипатты белгілері бар:
- Өзін-өзі жолдау. Монолог – сөйлеушінің өзіне немесе басқаларға арнаған сөзі, бірақ диалогтан айырмашылығы ол олардың ескертулеріне тәуелді емес.
- Кеңдік. Монологтық сөйлеу өзінің дамуымен сипатталады, ол мәлімдеменің тақырыптық мазмұнын кеңінен қамтуға ұмтылумен, жалпы конструкциялардың болуымен және олардың грамматикалық безендірілуімен байланысты.
- Ішкі дүниенің көрінісі. Драмада монолог кейіпкердің рухани өмірін ашып, оның мінезінің күрделілігін көрсетіп, сахнада бейнеленбеген іс-әрекеттің мән-жайымен көрерменді таныстырады.
- Адресаттың болуы. Монолог жоқ адамға, табиғат күштеріне, Құдайға, тағдырға, т.б. үндеу болуы мүмкін. Сондай-ақ ол ойдан шығарылған диалогтың репетициясы немесе өзімен күресуі мүмкін.
- Эмоционалды қарқындылық. Монолог көбінесе іс-әрекеттің шарықтау шегін білдіру, сондай-ақ кейіпкердің ішкі жан дүниесін бедерлеп көрсету қызметін атқарады.
- Презентациялар немесе спектакльдер. Біз басқа адамдардың алдында сөйлегенде, біз ақпарат береміз немесе маңызды нәрсе туралы сөйлесеміз, монолог түрін қолданамыз. Бұл жағдайда біз басқа адамдармен тікелей араласпай сөйлесеміз және өз ойымызды сенімді және қызықты етіп жеткізуге тырысамыз.
- Ертегілерді айту немесе дауыстап оқу. Біз кітапты дауыстап оқығанда немесе жалғыз қалғанда әңгіме айтқан кезде монологқа қатысамыз. Біз тыңдаушылардан тікелей реакция күтпестен ақпаратты жеткіземіз немесе оқиғалар туралы сөйлесеміз.
Монолог – өзімізді білдірудің және біз үшін маңызды нәрсе туралы айтудың маңызды тәсілі. Ол өз ойларымызды, пікірлерімізді және эмоцияларымызды шектеусіз немесе басқалармен қарым-қатынассыз еркін білдіруге мүмкіндік береді.
Диалог пен монологтың айырмашылығы
Диалог пен монолог – өзіндік ерекшеліктері мен мақсаты бар екі түрлі сөйлеу формасы. Міне, екеуінің арасындағы кейбір негізгі айырмашылықтар.
- Қатысушылар саны. Диалог екі немесе одан да көп адамдардың өзара әрекеттесуін және пікірлері мен идеяларын алмасуын қамтиды. Монолог тек бір адамның өз ойлары мен сезімдерін басқалармен тікелей қарым-қатынассыз білдіруін қамтиды.
- Өзара әрекеттесу. Диалогта қатысушылар сұрақтарға жауап беру, жаңа идеяларды қою, өз пікірлерін айту арқылы бір-бірімен қарым-қатынас жасайды. Монологта тікелей өзара әрекеттесу болмайды, сөйлеуші өз ойын жауап немесе түсініктеме күтпей айтады.
- Мақсат. Диалогтың мақсаты – өзара түсіністік пен пікір алмасуға қол жеткізу. Қатысушылар бір-бірін тыңдап, пікірлерімен санасып, ортақ келісімге келуге ұмтылады. Монологта басқалардың пікірімен санаспай, өз ойын, пікірін немесе эмоциясын білдіру мақсаты қойылады.
Монолог түрлері
Монологтар мақсаты мен мәнмәтініне қарай әртүрлі формада болуы мүмкін. Монологтардың негізгі түрлеріне мыналар жатады:
- Жоқ адамға үндеу. Мысал ретінде Пушкиннің «Моцарт пен Сальери» пьесасындағы монологты келтіруге болады («Ұзақ ұйықтайсың, Моцарт…»). Бұл физикалық тұрғыдан жоқ адамға арналған мекенжай.
- Табиғат күштеріне, Құдайға немесе тағдырға үндеу. Шиллердің «Қарақшылар» пьесасында Карл Мур Құдайды шақырады («О, сен үштік құдай»). Мұндай монологтар кейіпкердің терең ішкі сезімін білдіреді.
- Ойдан шығарылған диалогты қайталау. Гогольдің «Ревизор» романында Хлестаковтың армандары осындай монологтың үлгісі болып табылады, мұнда кейіпкер басқа адаммен сөйлесуді елестетеді.
- Өз-өзімен күресу. Классикалық мысал – Гамлеттің жеке әңгімесі («Болу немесе болмау…»), онда ол өзінің ішкі қайшылықтары мен күмәндерін талқылайды.
- Қатты азап көріністері. Мұндай монологтар көбінесе апатты оқиғалардан кейін кейіпкердің терең эмоционалдық азабын білдіреді.
- Жаңа технологияларды пайдаланатын пьесалардағы монологтар. Мысалы, телефон арқылы сөйлесу түрінде құрылған пьесаларда, онда серіктес тек сөйлеушіге ғана естілетін болады (мысалы, Виттфогельдің «Қашқын»).
Монологтың функционалдық және мағыналық түрлері
- баяндау – оқиға туралы тізбектелген әңгіме;
- сипаттама – заттың немесе құбылыстың ауызша бейнесі;
- пайымдау – ақиқат құбылыстарын түсіндіру.
Монологтың функционалдық және стилистикалық түрлері
- көркем монолог көркем әдебиет саласында қолданылады;
- ғылыми монолог қызметтің ғылыми және білім беру саласында қолданылады;
- әкімшілік-құқықтық салада ресми іскерлік монолог қолданылады;
- бұқаралық ақпарат құралдары саласында журналистік монолог қолданылады;
- сөйлесу монологы бейресми жағдайларда қолданылады.
Visited 208 times, 1 visit(s) today
