Қазақ тілінде екі түрлі мағынадағы сөздерді бірдей жазуға және айтуға болады. Мысалы жақ — адамның дене мүшесі және жақ — етістік. Бұл мақалада біз омонимдер мен олардың түрлері туралы сөйлесеміз.
Омонимдердің анықтамасы
Омонимдер — шығуы жағынан да, мағына жағынан да басқа-басқа, айтылуы және жазылуы бірдей сөздер.
Қызықты факт!
«Омонимия» терминін Аристотель енгізді.
Бұл сөздерді сөйлеуде дұрыс қолдану үшін олардың мағыналарын білу жеткілікті.
Мысалы:
- Жаз – жыл маусымы және жаз — етістік (лето и пиши)
- Түс – күннің бір бөлігі, зат есім және етістік бола алады (полдень, цвет и спускайся)
Қас деген төрт сөз бар:
- қас – адамның қабағындағы қас;
- қас – дұшпан, жау;
- қас – бірдеменің жаны, маңы (үйдің қасы);
- қас – ердің қасы
Омонимдер — бұл бір сөздің мағынасы емес, әр түрлі себептермен емлесі және/немесе айтылуы бойынша сәйкес келетін сөздер.
Омонимдердің қайдан шыққаны анық емес. Бірақ бірнеше болжам бар:
- Сәйкестік кездейсоқ болуы мүмкін.
- Сәйкестік тілде болатын дыбыстық өзгерістердің нәтижесі болуы мүмкін.
- Сәйкестік басқа тілдерден жаңа сөздер пайда болған кезде пайда болуы мүмкін.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдер
Кейде омонимдер көп мағыналы сөздермен шатастырылады. Енді айырмашылықтың не екенін түсіндірейік.
Көп мағыналы сөздер-бірнеше мағынасы бар сөздер.
Мысалы:
- Ат-имя
- Ат-конь
- Ат-кидай
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің айырмашылығы мынада: біріншісінде мағынасы бойынша байланысты бірнеше лексикалық мағыналар бар, ал омонимдер дыбысы мен емлесі бойынша сәйкес келетін, бірақ мағынасы жағынан ешқандай байланысы жоқ әртүрлі сөздер.
Біз омонимдердің не екенін білдік, енді мысалдармен омонимдердің түрлерін қарастырамыз.
Омонимдердің түрлері
Толық омонимдер барлық формаларда сәйкес келеді. Олар сингулярлы да, көпше да барлық жағдайларға бірдей сүйенеді.
Толық емес омонимдерге омографтар, омофондар және омоформалар жатады.
Омограф — біркелкі жазылып, екпіннің алмасып түсуіне байланысты түрліше дыбысталатын, мағыналары әр басқа сөздер мен сөз формалары. Омонимия құбылысының айырықша түрлері. Қазақ тілінде омографтар негізінен зат есім мен етістіктің болымсыз түрінен жұп құрайды.
Мысалы: тартпа (зат есім), тартпа (етістік); бөлме (зат есім), бөлме (етістік); алма (зат есім), алма (етістік), шығарма (зат есім), шығарма (етістік); шаппа (зат есім); шаппа (етістік); қойма (зат есім), қойма (етістік); жайма (зат есім), жайма (етістік) т. б.
Омограф тіл-тілдің барлығында кездеседі. Мысалы: орыс тілінде замок(кұлып) және замок(қамал); мука(ұн) және мука (азап).
Омофон — айтылуы бірдей, жазылуы мен мағынасы әр басқа сөздер.
Мысалы: ащы (дәм), асшы (аспаз) сөздері айтылуда ашшы болып дыбысталады, қарала (қарсы мағынасы — ақта), қара ала (қара түс пен ақ түстің араласып келуі) сөздерінің айтылуы — қаргша.
Омоформалар — олардың кейбір формаларында емле мен дыбыста сәйкес келетін сөздер. Омоформалар сөйлеудің әртүрлі бөліктеріне жатуы мүмкін.
Мысалы: Үлкендер айт мерекесіне кетті (зат есім — мерекесінің атауы), Сен маған шындықты айт (есімдіктің бұйрық түрі)
