Синонимдер дегеніміз не?
Синонимдер — бұлар жазылуы және дыбысталуы әртүрлі, бірақ мағынасы бірдей немесе ұқсас сөздер.
Мысалы:
ЕЛ, ХАЛЫҚ, ЖҰРТ және ЖАМАҒАТ сөздері синонимдер болып табылады, себебі:
- олар объектінің бірдей атрибутын атайды — «адамдардың әлеуметтік қауымдастығы»;
- барлығы зат есімдерге жатады.
Синонимдер туралы
Қазақ тілі әдемі де түсінікті сөз тудыратын тілдік құралдарға өте бай. Тілдің лексикалық алуан түрлілігін сөйлеуде дұрыс қолдану үшін бұл құралдарды біліп, дұрыс қолдану керек.
Қазақ тілінін лексикалық құралдарына синонимдер, антонимдер, омонимдер, паронимдер жатады.
Синоним сөзін грек тілінен (synonimon) аударғанда «қатар атау» деген мағынаны білдіреді., бұл лексикалық мағынасы бірдей, бірақ жазылуы, дыбысталуы, стилистикалық бояуы және мағына реңктері бойынша ерекшеленетін сөздерді білдіреді.
Синонимдер мағыналық реңктері бойынша ғана емес, сонымен қатар сөйлеудің әртүрлі стильдерінде де қолданылуы мүмкін.
Мысалы зәуілім мен биік синонимдерін алатын болсақ: биік үй, биік қабырға, биік баспалдақ, биік дарбаза, биік қоршау, биік ағаш, биік мұнара, биік жартас сияқты көп сөздермен тіркесе алса, зәуілім мұнара, зәуілім жартас түрінде стильдік жағынан дұрыс тіркес құрай алмайды.
Синонимдердің көмегімен сіз бір сөздерді қайталамай, өз ойыңызды нақты және дәл жеткізе аласыз.
Синонимдер нені білдіреді?
Синонимдер әр түрлі сөйлеу үшін ғана қажет емес. Оларды пайдалануды бастау үшін тағы бірнеше себептер бар:
- мәлімдемелерді нақтылау және күшейту: мағыналық реңктің дәлірек берілуі немесе нюанстардың берілуі (үлкен — орасан — ұлы);
- эмоцияларды жеткізу: суреттелетін құбылысқа көңіл-күйді, сезімді немесе қатынасты жеткізу (қуанышты – бақытты – базарлы);
- қайталанудан аулақ болу: қызықсыз және ауыр мәтінді түрлендіру және оқырманның қызығушылығын сақтау (серуендеу — саяхаттау — қыдыру);
Синонимдердің түрлері
Мағыналық синонимдер дегеніміз — әр сыңарының жеке дара өзіне тән мағыналық реңкі бар, стильдік жағынан шектелмейтін, жалпыхалыққа түсінікті, тілдің барлық саласында емін-еркін қолданылатын, бейтарап сөздер есебінен түзілген синонимдер шоғыры. Мысалы, Жығылу мен құлау синонимдері бір ұғымды білдіргенмен, мағынасы жағынан бір-бірінен ажыратылады. Жығылу етістігі семантикалық тұрғыдан тек адамға, жанды затқа ғана қолданылса, құлау етістігі жанды да жансыз да затқа қатысты қолданылады.
Мысалы:
жастар – жастық (жастар – жастық шақтың бастапқы кезеңі);
қызыл – қып-қызыл – қып-қызыл (қызыл – ашық түс, қып-қызыл – ашық түсті реңк бар, қызыл – күңгірт);
бұзу – қирату – талқандау – жою (бұл синонимдер қатарында іс-әрекеттің қарқындылығының күшеюі байқалады).
Мағыналық синонимдер тек контексте түсінуге болатын, оларды ажырататын нәзік мағыналық реңктерге ие.
Стильдік синонимдер дегеніміз сыңарларының біреуі функционалды стильдік тармақтарда кеңінен қолданысқа ие болса, екіншісі белгілі бір стильдік тармақта ғана шектеліп қолданылатын синонимнің түрі. Мысалы зәуілім мен биік синонимдерін алатын болсақ: биік үй, биік қабырға, биік баспалдақ, биік дарбаза, биік қоршау, биік ағаш, биік мұнара, биік жартас сияқты көп сөздермен тіркесе алса, зәуілім мұнара, зәуілім жартас түрінде стильдік жағынан дұрыс тіркес құрай алмайды.
Стилистикалық синонимдер— бұл ғылыми тілден ауызекі сөйлеуге дейінгі әртүрлі сөйлеу мәнерлеріне жататын сөздер.
Ең бастысы, бір түбірден тұратын синонимдерді омонимдермен шатастырмау керек.
Омоним – сыртқы тұлғасы: айтылуы, естілуі, жазылуы бірдей, мағыналары әртүрлі сөздер. Сыртқы тұлғасы жағынан омоним сөздер мен көп мағыналы сөздер ұқсас болып келеді. Омоним болудың негізгі белгісі сөздердің арасында мағыналық байланыс болмайды, яғни омоним сөздер әртүрлі мағынада қолданылады, ал көп мағыналы сөздердің арасында мағыналық байланыс болады, көп мағыналы сөздер бір сөз табынан болып, бір негізден тарайды.
Мысалы:
Басыңды жоғары көтеріп, аяғыңды жылдам бас деген сөйлемдегі бас сөзі омоним, себебі бірінші бас сөзі адамның дене мүшесі – не? деген сұраққа жауап беретін, заттық ұғым атауы болатын зат есім, екінші бас сөзі – не істе? деген сұраққа жауап беретін қимыл-әрекет атауы болатын етістік.
Синонимдердің мағынасы
Синонимдер адамның сөйлеуіне шексіз мүмкіндіктер береді, оны дәлірек, жарқын, логикалық және жан-жақты етуге көмектеседі. Қайталанбау үшін (таутология) мағынасы бірдей немесе ұқсас, бірақ жазылуы мен дыбысталуы жағынан басқа сөздер – синонимдерді таңдаймыз. Көбінесе сөйлеуде синонимдерді қолдану ұқсас, бірақ әртүрлі объектілерді, олардың әрекеттерін немесе қасиеттерін дәлірек атау үшін мағыналық реңктегі ең нәзік айырмашылықты атап өтуге көмектеседі.
Синонимдері бар мысал сөйлем: «Мен кеште көңілді болдым» және «Мен кеште қуанышты болдым» — бұл екі сөйлемнің де мағынасы бірдей, тек екінші сөйлемде «көңілді» сөзінің синонимі қолданылады.
Сонымен, синонимдер сөйлеуде мына мақсатта қолданылады:
- тавтологиядан аулақ болу — сөздерді негізсіз қайталау;
- мәтіндегі сабақтас сөйлемдерді байланыстыру;
- өз ойларын нақты айту,
- адамның эмоциясын білдіру.
Сөйлеуімізде синонимдерді пайдалана отырып, біз оны әр түрлі, дәл, логикалық, жарқын, мәнерлі және мағыналы етеміз. Синонимдер нақты контекст үшін ең қолайлы сөзді таңдауға және өрнектің семантикалық мағынасының ең нәзік реңктерін беруге көмектеседі.
